Көне заман суретшілерінің ашық аспан астында галереялар жасауы таңғаларлық жағдай. Қазақстанның тасқа салынған гравюралары, ата-бабаларымыздың бізге қалдырған ұлы мұрасы - көне заман жайында дерек беретін даусыз жәдігер.
Ә.Х.Марғұлан  (Шығармалар 3-4 том)

1. Тас ошақтан басталған тарих
ҰҒА академигі, әлем таныған антрополог О.Смағұлов өз зерттеулерінде қазақ атамекені тұрғындарының ғасырлар бойы қалыптасқан этно-мәдени, тектік-зәузәттық дамуында алты бірдей тіршілік ерекшелігінің шешуші роль атқарғандығын атап көрсетеді. [1]. Соның ең негізгісі – неолит, энеолит және қола дәуірлерінде қазіргі қазақ жерінде металл балқыту, тау-кен кәсіпшілігінің өте жоғары деңгейде дамуы. Металл қай дәуірде де байлық пен бақуаттылықтың негізі болды. Оны меңгерген халықтың экономикалық әлеуеті басқалардан әлдеқайда ілгері, озық болатыны сөзсіз. Қола дәуірінде Еуразиядағы маңызды металлургиялық провинция Орталық Қазақстан, Жезқазған тұрғындарының тұрмыс дәрежесі басқа өңірлермен салыстырғанда жоғары болды. «Сарыарқа тұрғындарының өмір сүру жасы басқа көршілерінен озық болды. Егер андрондықтардың әйелдерінің орташа жасы – 33, ал ердердің жасы – 35 болса, Орталық қазақстандықтар ұзақ жасады». [2].

2016 жылы ұлт тағдырында  айрықша орын алған, қазақ тарихында бүкіл елді қамтыған ең көлемді әрі соңғы қарулы көтерілістің 100 жылдығы. Ұлытау, Кеңгір алқабы – сол ұлт-азаттық қозғалысының маңызды әрі күрделі ошақтарының бірі болды. Тарихтағы Кенесары Қасымов қозғалысынан кейін Ұлытау баурайындағы алапат дүрбелең 1916 жыл оқиғалары. Мұрағат құжаттарында, әр жылдарда жарық көрген академиялық жинақтарда патша езгісі мен үстемдікке қарсылық білдірген ауылдар 1916ж. тамыз айының басында Дулығалыда бас қосқандығы атап көрсетіледі. Пәтуаға келіп, алдағы ауыр күрестерге бекінген орын-Құлмұхамед мешіті болатын.

 Сағындық Қожамсейітов. М.Төрегелдин атындағы тау-кен және балқыту ісі тарихы музейінің қызметкері.

 1635 жылы өзінің төл мемлекетін құрған моңғол тілдес көшпенді ойраттар (жоңғарлар) Қазақстан мен орта Азия хандықтарына бағытталған әскери-саяси белсенділігі XVII  ғасырдың 80 жылдары мен XVIII ғасырдың бірінші ширегі аралығын қамтиды. Осы тарихи кезеңде қазақ-жоңғар соғыстары бірінен соң бірі жалғаса берді. Олардың ішіндегі аса қиыны және ұзақтығы жағынан 1680-1685, 1698-1699, 1708-1710, 1716-1717, әсіресе 1722-1730 жылдардағы соғыстар болды.

1.Өрнекті кірпіштер.

Қарағанды облысы Ұлытау ауданының территориясында, Ащылы өзенінің бойында орналасқан. Қарсақпай поселкесінен 130-135 км, Ақтас поселкесінен 83 км қашықтықта. Мешіт күйдірілген қызыл кірпіштен қаланған, үш бөліктен (орталық және екі жан бөлмелері) және мұнарадан тұрады. Орталық бөлменің шеткі бөліктерінде күмбез құрылысының қалдықтары сақталған. Жоғарғы ернеулеріндегі және есіктерінің жоғарғы жағындағы кірпіштері түрлі оюмен өрнектелген. Нақты өлшемдерді Қарағанды мемлекеттік университетінің тарихшы-этнограф ғалымы Т. Аршабеков жетекшілік еткен этнографиялық экспедициясы және Қарағанды облысы мәдениет басқармасының ескерткіштерді қорғау инспекциясы жүргізген.

1946 жылы Қазақстан  Ғылым академиясы құрылып, қазақ елінің дербес ғылым ордасы өмірге келді. Оның тұңғыш  президенті болып әйгілі  оқымысты  Қ.И.Сәтбаев сайланды. Бұл-қазақ ұлтының  интеллектуальдық рухани дамуындағы ірі оқиға және ғылым–білімнің тұлғаны қалыптастыруда  шешуші фактор екендігін ең бірінші  кезеккке қойды.

«Олардың өлімінде де өмір бар.»   Б. Бұлқышев.